İlk Dilbilgisi Kitabı – Bergamalı Kadri

Bergama’yı tanımlarken kullandığımız ifadelerden biri ‘ilkler şehri’ olmasıdır. Bugün burada sizlere ilk dilbilgisi kitabından ve Bergama ile özdeşleşmiş bir kişiden bahsedeceğim. Aynı zamanda bu kişinin Bergama’da heykeli bulunduğu için bu yazı heykeller serimizin dördüncü yazısıdır. Bergama’da bulunan heykel Ekin Erman tarafından yapılmış olup konu ile ilgili ‘Bergama Heykelleri’ videoma yazının sonundaki bağlantıdan ulaşabilirsiniz.

BERGAMALI KADRİ,

Bergamalı Kadri ya da tam adıyla Mehmet Kadri Efendi 16. yy’de Bergama’da yaşamış ünlü dilbilimcidir. Bergama’da doğduğu için “Bergamalı” lakabıyla anılmıştır. Osmanlı dönemi Türk edebiyatının önemli isimlerinden biri olarak bilinir ve özellikle sözlük yazımı alanındaki çalışmalarıyla tanınır. En çok, Türk diline ve edebiyatına katkılarıyla anılır.

Kadri, iyi bir eğitim almış, Arapça ve Farsça başta olmak üzere dönemin bilim dilleri konusunda yetkinleşmiştir. Bergamalı Kadri’nin en önemli ve bilinen eseri “Müyessiretü’l-Ulûm” (Bilimleri Kolaylaştıran) adlı sözlüğüdür. Bu eser, Türkçe yazılmış ilk kapsamlı sözlüklerden biridir. O güne kadar bir araya getirilmemiş bilgileri içeren bu eserini dönemin sadrazamı Pargalı İbrahim Paşa’ya da sunmuştur. Türkiye Türkçesi ile yazılmış yaklaşık 180 sayfa civarında ilk dilbilgisi kitabıdır. Müyessiretü’l-Ulûm (Bilimleri Kolaylaştıran) Halkın Türkçeyi daha iyi kullanabilmesi ve öğrenmesi amacıyla yazılmış ve Osmanlı döneminde eğitimde kullanılan önemli eserlerden biri olmuş. 

Peki kitabın aslı nerede? Diye sizlerde merak etmişsinizdir. Kitabın aslı 1911 yılında Bursalı Mehmet Tahir tarafından bulunuyor fakat sonra kayboluyor. Bugün elimizde olan nüsha ise 1946 yılında Besim Atalay tarafından basımı yapılandır. Yapılan araştırmalar neticesinde kitabın asıl nüshası Alman Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Koleksiyonu’nda kayıtlı olduğu ve Frankfurt Kütüphanesi’nde bulunduğu bilinmektedir. 

1938 yılında genç cumhuriyetin devrimci kadrolar Bergamalı Kadri’yi unutmamış ve adını bir okula vermişlerdir. Sonrasında öğrenci sayısının azlığından dolayı 1970’li yıllarda kapanmıştır. 2014 yılına gelindiğinde ise Bergama’da 14 Eylül İlkokulu bünyesinde ‘Bergamalı Kadri Eğitim Tarihi Müzesi’ kurulmuştur. Bergama’ya gelenler ve Bergama’da yaşayanlar sadece heykeli görmekle kalmayıp müzeyi ziyaret etmelerini de öneririm. 

Bergamalı Kadri’nin Önemi

Türk diline yönelik çalışmaları, Osmanlı aydınları arasında bir farkındalık oluşturmuş ve Türkçenin bilim ve eğitim dili olarak önemini ortaya koymuştur. Müyessiretü’l-Ulûm, Osmanlı dönemi dil çalışmalarında bir dönüm noktası olarak kabul edilir ve sonraki sözlük çalışmalarına ilham kaynağı olmuştur. Türkçe’nin zenginliğini ve ifade gücünü vurgulaması, Türk kültürünün korunmasına katkı sağlamıştır.

Hamit İRİ